Een Assyrische leeuw in De Burcht

De Burcht aan de Henri Polaklaan in Amsterdam is vooral bekend als één van de hoogtepunten uit het werk van architect Hendrik Petrus Berlage (1856-1934). Dit gebouw van de Algemene Nederlandsche Diamantbewerkers Bond (A.N.D.B.) werd rond 1900 gebouwd, vrijwel gelijktijdig met Berlages bekendste ontwerp, de Koopmansbeurs aan het Damrak (Beurs van Berlage, 1896-1903). Sinds 2007 is De Burcht onderdeel van de collectie bijzondere gebouwen van 'Hendrick de Keyser'.

Berlage drukte zijn stempel op zowel het exterieur als het interieur van De Burcht én werkte samen met kunstenaars uit die tijd: bijvoorbeeld Richard Roland Holst (1868-1938) die voor de Bondsraadzaal wandschilderingen realiseerde tussen 1904 en 1907. In de vestibule is ter gelegenheid van het 12,5-jarig jubileum van de A.N.D.B. in 1907 een reliëf van beeldhouwer Lambertus Zijl (1866-1947) geplaatst. Daarop staat de spreuk ‘Een van wil, een van daad’, daarboven in het midden het monogram van de A.N.D.B. en aan weerszijden daarvan twee elkaar de hand reikende jongemannen en twee leeuwen.

Die leeuwen zijn niet een vroeg 20ste-eeuws ontwerp maar gaan terug op een Assyrisch voorbeeld uit de zevende eeuw voor Christus! Beide leeuwen zijn door Zijl gekopieerd – zij het de linker in spiegelbeeld – naar een gewonde leeuw op een reliëf dat onderdeel is van de beroemde ‘Leeuwenjacht van Ashurbanipal’. Dat is een serie reliëfs op albasten platen, waarop de Assyrische koning Ashurbanipal (regeerde c. 669-631 v.Chr) jagend op leeuwen staat afgebeeld, en die zijn gemaakt tussen circa 645 en 635 v.Chr. voor het paleis van die koning in Nineveh (in het noorden van het huidige Irak). De reliëfs werden ontdekt bij Britse archeologische opgravingen tussen 1852-1855 en behoren sinds 1856 tot de collectie van het British Museum in Londen. De ‘Leeuwenjacht van Ashurbanipal’ geldt als een absoluut hoogtepunt van de Assyrische paleisarchitectuur.

Lambertus Zijl heeft in zijn lange carrière als beeldhouwer monumentale opdrachten vervuld voor bekende architecten als Karel Petrus Cornelis de Bazel (1869-1923) en Alexander Jacobus Kropholler (1881-1973). In zijn werk werd hij beïnvloed door onder andere Gotisch beeldhouwwerk en stijlen uit de Oudheid. Zijls carrière kwam goed op gang in de jaren negentig van de 19de eeuw toen hij enkele opdrachten ontving van Berlage. Voor Berlage maakte hij eerst vooral decoratieve onderdelen zoals kapitelen en draagstenen. Later leverde Zijl ook monumentaal beeldhouwwerk, zoals voor de Koopmansbeurs aan het Damrak. Op dat gebouw is werk van hem te vinden, waarin Egyptische en Assyrische invloeden zichtbaar zijn, bijvoorbeeld op enkele sluitstenen in bogen.

Wat Zijl op het reliëf in De Burcht gedaan heeft gaat een stap verder dan slechts beïnvloeding door die oude culturen. Hij heeft bijna letterlijk de door pijlen gewonde leeuw van het Assyrische reliëf gekopieerd. Het enige verschil is dat Zijl op zijn leeuwen voor De Burcht de pijlen en de gedetailleerde beharing van de Assyrische leeuw heeft weggelaten. Het weglaten van de pijlen was logisch: Zijl wilde geen gewonde leeuw afbeelden maar juist twee leeuwen die kracht uitstralen. In dat opzicht is zijn keuze voor deze leeuw frappant. Het was waarschijnlijk meer voor de hand liggend geweest om als voorbeeld een Assyrisch wachtersbeeld in de vorm van een leeuw te kiezen.

Het is helaas niet bekend of Lambertus Zijl de ‘Leeuwenjacht van Ashurbanipal’ ooit in het echt heeft kunnen bewonderen in het British Museum. In Nederlandse archeologische collecties waren begin 20ste eeuw weinig Assyrische objecten aanwezig, hooguit bijvoorbeeld gipsafgietsels van reliëfs en beelden uit het British Museum en het Louvre. De reden daarvoor is dat de archeologische opgravingen van de oude Assyrische steden, zoals Nineveh, Kalhu (Nimrud), Assur en Dur-Sharrukin (Khorsabad), in de 19de eeuw werden gedomineerd door de Britten en Fransen, later voegden zich daarbij ook Duitsers en Amerikanen. Er is geen bewijs dat er zich in een Nederlandse collectie destijds een afgietsel van het reliëf met de door Zijl gekopieerde leeuw bevond. De enige toegang tot de reliëfs die Zijl met zekerheid gehad kan hebben, is door middel van afbeeldingen ervan uit 19de-eeuwse publicaties. Zulke archeologische publicaties zullen destijds al zeker in Nederlandse (museum)bibliotheken aanwezig zijn geweest of wellicht had Lambertus Zijl eens een eigen exemplaar weten te bemachtigen.