Achter de schermen bij de nieuwe vaste tentoonstelling op Buitenplaats Beeckestijn
Hoe vertel je bijna drie eeuwen aan verhalen? Die vraag stond centraal bij de ontwikkeling van de nieuwe vaste tentoonstelling in Huis Beeckestijn. We nemen je mee achter de schermen, in het vooronderzoek, de keuzes die gemaakt zijn en de dilemma’s die we tegenkwamen.
Beeckestijn is een prachtig gebouw, een buitenplaats in Velsen-Zuid met een bijzonder verleden. Het huis en de tuinen laten zien hoe mensen hier vroeger woonden, werkten en hun vrije tijd doorbrachten. Ooit was het een buitenhuis voor rijke Amsterdamse families die de stad wilden ontvluchten. Vooral in de zomer kon de stad met zijn grachten erg stinken en zochten mensen die het zich konden permitteren een plek in het groen. In de loop der tijd veranderde het huis en zijn functie steeds weer: van familieverblijf tot plek voor huurders, bezetters en uiteindelijk een museum. Het is niet altijd de pracht en praal geweest die het nu is… Het huis bergt namelijk veel (on)fortuinlijke verhalen en is geruime tijd in verval geweest. Gelukkig is het eigendom geworden van Hendrick de Keyser Monumenten, waardoor het huis de glorie heeft teruggekregen die het in de achttiende eeuw al kreeg door de aandacht en rijkdom van haar toenmalige bewoners.
Hoe vertel je bijna drie eeuwen aan verhalen?
Die vraag stond centraal bij de ontwikkeling van de nieuwe permanente tentoonstelling in Huis Beeckestijn. In dit artikel nemen we je mee achter de schermen, in het vooronderzoek, de keuzes die gemaakt zijn en de dilemma’s die we tegenkwamen.
Van A naar Batavia
Het avontuur bracht onze onderzoekers van Amsterdam tot Batavia (het huidige Jakarta). Het maken van een tentoonstelling kan, geheel in metaforische context, een echte reis genoemd worden. Een reis door literatuur, door depots en archieven. Nanine Moonen, historica werkzaam op de afdeling Onderzoek, dook in de rijke historie van Beeckestijn. Ze las brieven, verkende kasboeken en kreeg zelfs toegang tot een familiearchief van de familie Boreel dat gevestigd is in het Nationaal Archief. Zij pluisde de verhalen uit, zodat de voormalige bewoners die het huis door de eeuwen heen bewoonden voor bezoekers tot leven komen.
Er woonden door de eeuwen heen verschillende families op Beeckestijn. Beeckestijn werd circa 1716 verbouwd als zomerverblijf voor de familie Trip. Aan het begin van de achttiende eeuw kwam Petronella van Hoorn, samen met haar man Jan Trip de Jonge, op Beeckestijn wonen na haar reis uit Batavia. Ze was ontzettend vermogend, omdat haar vader en opa gouverneur waren bij de Verenigde Oost-Indische Compagnie. Toen de man van Petronella op jonge leeftijd stierf, vertrok zij van Beeckestijn en verbouwde elders een luxe onderkomen. In 1742 werd het huis gekocht door de familie Boreel, die het zeker twee eeuwen in bezit hield tot 1952. Na de Boreels werd Beeckestijn nog door diverse huurders bewoond om inkomsten te genereren. Daarna zijn het huis en landgoed in verval geraakt en bezet geweest ten tijde van de Tweede Wereldoorlog. Nadat het een periode in het bezit is geweest van de gemeente Velsen, is het uiteindelijk onderdeel geworden van de collectie van Hendrick de Keyser Monumenten en kreeg het de prachtige renovatie die het verdiende. Gelukkig is het nu toegankelijk voor publiek, in de vorm van een museumhuis. Maar: geen traditioneel museum. In dit museumhuis mag je namelijk meedoen, kijken met je handjes dus!
Om het historische verhaal aan te kleden, doken we in de boedel van Petronella. We neusden in haar reiskist uit Batavia, gingen door haar juwelen en lazen haar kasboek met uitgaven en inkomsten. Julie Meesterburrie, medewerker Presentatie bij Hendrick de Keyser, dacht na over hoe objecten ‘gebruikt konden worden’ door bezoekers. Zo heeft zij in het kasboek van Petronella pagina voor pagina de highlights gemarkeerd voor de bezoeker. Zij mogen door het dikke boek bladeren en zien waar haar geld naartoe ging en, zo benadrukt Julie, waar haar inkomsten vandaan kwamen. Want zij was een vermogende dame. Petronella nam ook prachtige snuisterijen mee uit Azië. Pronken met je rijkdom, je afkomst en je huis was in die tijd normaal. Je opende de deuren van je buitenhuis en verwelkomde gasten om te netwerken en zaken te doen. Je overdaad tonen hoorde daarbij.
Elke kamer zijn eigen karakter
Als bezoeker loop je in chronologische tijdsvolgorde van kamer naar kamer. Je loopt langs portretten van familieleden van Petronella, bewondert de salon, bekijkt de keuken en ontdekt een bed in de slaapkamer. Een bed was in die tijd een teken van luxe: hoe rijker versierd, hoe meer om mee te pronken. De minder welgestelde mens sliep namelijk niet in een bed, maar in een bedstede. Alles in de verschillende vertrekken ademt historie. Waar Beeckestijn in sfeer teruggaat naar de tijd van weleer, zijn er ook nieuwe dingen toegevoegd als presentatiemiddel. In tegenstelling tot in een traditioneel museum, zal je op Beeckestijn weinig informatie aan de muur vinden. Alle informatie is verwerkt in objecten of in interactieve schermen. Dit om het huis en de muren zo origineel mogelijk te houden en geen muren te beschadigen. Eigenlijk is het huis het hoofdobject van het museum en vertellen de objecten of spullen die je ziet de historische deelverhalen.
Een mooi voorbeeld is het kamerscherm in de roze kamer. Het kamerscherm is geïnspireerd op de Japanse kamerschermen die Petronella van Hoorn begin 18e eeuw kreeg vanuit Batavia. Het origineel is een papieren scherm (circa 1665-1700), met afbeeldingen die passen bij die periode – denk aan natuurmotieven, landschappen, bloemen en soms vogels. Op het nieuwe scherm worden verschillende verhalen verteld, zoals de bloei van de buitenplaats Beeckestijn en hoe men vroeger van Amsterdam naar het buitenverblijf reisde – bijvoorbeeld per veerschuit of rijtuig. Zo zorgen we ervoor dat nieuwe elementen verhalend zijn en passen in de karakteristieke oude sfeer van het pand. Ook zijn deze kamerschermen makkelijk te verplaatsen voor als Beeckestijn wordt verhuurd voor een event. Want ook nu, met de nieuwe tentoonstelling, blijft Beeckestijn een prachtige plek voor bruiloften of fotoshoots.
Het personeel krijgt een gezicht
Over schermen gesproken… Binnen dit project was ook de wens aanwezig om de verhalen van de ‘gewone’ mensen ‘achter de schermen’ zichtbaar te maken: dienstmeiden, tuinmannen, koetsiers en gouvernantes. Alle weelde en luxe was zonder hen niet mogelijk geweest. Het is daarom mooi hen met terugwerkende kracht een gezicht te geven. Dat is gedaan in de vorm van een wandkleed in de keuken. Hierop zijn prenten van personeelsleden in hun functie en kledij afgebeeld. Het ontwerp kreeg niet alleen zijn vorm door het museale team, maar ook door vrijwilligers. De leden van de Nederlandse borduurvereniging Merkwaardig hebben zich gebogen over de afwerking. Leuk lokaal weetje: negen enthousiaste borduursters uit de regio Velsen hebben ook hun steekje bijgedragen.
Rijk en invloedrijk
In 1742 wordt Beeckestijn verkocht aan de vermogende Jacob Boreel Janszoon en Agneta Margareta Munter. Nog een leuk weetje: zij kochten de buitenplaats toentertijd voor 28.000 gulden. Dat klinkt nu misschien als een koopje, maar het waren toen twee jaarsalarissen voor Jacob. De familie Boreel was niet alleen rijk, maar ook invloedrijk. Zo zou Willem Boreel, er persoonlijk voor hebben gezorgd dat bij de aanleg van het Noordzeekanaal rond Buitenplaats Beeckestijn werd gegraven, zodat zijn landgoed bewaard kon blijven. Daarvoor moesten dan wel drie andere buitenplaatsen sneuvelen en een bocht worden aangelegd in het eigenlijk rechte kanaal, maar: Beeckestijn was gered.
Reflectie en dialoog
Eén van de meest gevoelige en belangrijke thema’s in de nieuwe tentoonstelling zijn de verhalen over de VOC en WIC, de overzeese handel en de vloot. Waar de Verenigde Oost-Indische Compagnie geld, exotische producten en handel naar Nederland bracht, bracht het kolonialisme in met name voormalig Nederlands-Indië leed, onderdrukking en slavernij. Petronella reisde in 1709 met het schip Sandenberg – een spiegelretourschip gemaakt voor goederen- en passagiersvervoer – naar Nederland. Zo’n reis kon negen maanden duren en was niet zonder gevaar: stormen, ziektes en ongemak waren alledaags. Sommige van de opvarenden zouden de reis niet overleven. Haar brieven en de objecten die zij meenam, vormen nu het begin van verhalen in Huis Beeckestijn.
Het onderwerp kolonialisme riep in het team van Hendrick de Keyser terecht vragen op over taalgebruik, historische context en de plek van minderheden. Er is lang gesproken over hoe je dit stuk geschiedenis toont zonder te negeren wat het voor velen heeft betekend. In de nieuwe tentoonstelling krijgt het koloniale verleden een duidelijke plek. Onderzoekster Nanine zocht contact met Mark Ponte, historicus met veel ervaring in het koloniaal verleden. In één van de kamers vind je als bezoeker een haard met een videoscherm, waar bezoekers kunnen plaatsnemen en luisteren naar een interview met historicus Mark Ponte. Hij vertelt over het VOC-schip “Beeckesteyn”, dat direct verbonden is met de familie die hier ooit woonde. Ponte beschrijft hoe de buitenplaats en haar bewoners verweven waren met de wereld van koloniale handel en slavernij. Het gesprek, ondersteund door originele brieven en archiefstukken, laat zien dat de geschiedenis van Beeckestijn niet alleen een verhaal is van rijkdom en architectuur, maar ook donkere schaduwkanten kent. Zo spreekt Mark over het brandmerken door de West Indische Compagnie. Mensen die mee werden genomen naar het Caribisch gebied werden gebrandmerkt en bij aankomst, als ze als tot slaaf gemaakten op plantages aan het werk moesten, nog een keer. Zo nodigt de tentoonstelling bezoekers uit om stil te staan bij het verleden en het leed dat het fortuin van de een veroorzaakte bij een ander.
Kijken met je handen
Teamleider Presentatie Cathelijne Vreugdenhil dacht na over de balans van inhoud in de tentoonstelling. In een tentoonstelling is het belangrijk dat zware onderwerpen en luchtigheid worden afgewisseld, zodat bezoekers af en toe even ‘op adem kunnen komen’. Natuurlijk staan de inhoud en de historische verhalen voorop. Maar hoe houd je de aandacht vast van bezoekers? Door te doen! Met natuurlijk speciale aandacht voor de allerkleinste bezoekers. Hoe laat je ze stilstaan bij objecten zonder dat ze zich vervelen?
Zo bedacht Cathelijne met haar team leuke doe-activiteiten. Zo kunnen bezoekers leren flirten zoals mensen in de achttiende eeuw. Het schijnt dat dames konden ‘seinen’ met hun waaiers. Zo kon je de waaier snel open- en dichtdoen, tegen je linker- of rechterwang aanleggen en hoopte je dat de man in kwestie begreep wat je bedoelde. De waaier laag houden betekende bijvoorbeeld dat je al bezet was. De bezoeker mag dit zelf ook even proberen, met waaiers die klaarliggen om de taal van de verleiding te spreken. Oud-conservator van museum Beeckestijn, mevrouw Jannie Polak, heeft alle originele waaiers uit die tijd als bruikleen uit de collectie van het Koninklijk Oudheidkundig Genootschap mogen vasthouden. Met zijden handschoentjes, heeft zij deze waaiers op een voetstuk geplaatst in een oude pronkkast. Wil je zelf waaieren en flirten, of wil je de oude objecten bewonderen? Het kan allemaal, voor ieder wat wils dus!
Als er geflirt werd, moest je er natuurlijk piekfijn uitzien. Zelfs als het maar een wandelingetje was. Ging je naar buiten? Dan zette je een hoedje op. Welke hoed staat jou goed? Je mag ze op en af zetten en even in de spiegel kijken! Zelfs de allerkleinsten kunnen actief op pad en zich uitleven met een speurtocht. Er is namelijk een kleine gast Buitenplaats Beeckestijn binnengeslopen… Een diertje dat zich een weg knaagt op zoek naar interessante objecten. Zijn naam? Radje. Radje van Fortuin. Een gouden speur-ratje van perspex, dat in verschillende kamers verstopt is bij een bijzonder object. Onze collega’s wurmen zich in de weken voor opening tussen kieren en kamers door om Radje te verstoppen. Het werk van een presentatiemedewerker is verre van eenzijdig! De driejarigen kunnen zoeken naar Radje en de kinderen die kunnen lezen, krijgen er een speurkaart met objectinformatie bij.
Geef een slinger
Ook volwassenen gaan aan de haal met een rad. Ze mogen een slinger geven aan het Rad van Fortuin. Dit rad is het sluitstuk van de tentoonstelling waar alles samenkomt. Het fortuin, het leed en gewetensvragen voor de bezoeker. Ieder persoon uit het leven van Beeckestijn had zo zijn eigen gewin en verlies en als bezoeker zie je dat de cirkel rond is. Wijsheid op een wiel dus.
Maak een wandeling
Een bezoek aan Buitenplaats Beeckestijn is natuurlijk niet compleet zonder een wandeling door de tuinen. De tuinen zijn in de achttiende eeuw aangelegd met Franse en Engelse invloeden, met zichtlijnen, waterpartijen, boomgaarden en slingerende paden. In de gang, met uitzicht op de tuin, vind je een grote tekening waar de inrichting van de tuin op te zien is. De tuin is een broedplaats van groen; sommige bomen staan er al eeuwen! Het is een gek idee dat je door een tuin loopt waar honderden jaren geleden Petronella, met al haar hoedjes, zelf moet hebben gelopen.
Puntjes op de i
Het leuke van een tentoonstelling maken is het samenspel. Het traject van zo’n jaar is door het hele team van Hendrick de Keyser Monumenten omarmd. Onderzoekers, presentatiemakers, restauratoren, vrijwilligers, borduurders en externe experts werkten nauw samen. Het resultaat is een tentoonstelling waarin het pand centraal staat en tot leven komt voor de bezoeker. Want achter de voordeur... beginnen de verhalen!
Wij zetten deze week de puntjes op de i in Beeckestijn. We stoffen de laatste meubels af, openen de gordijnen en poetsen de deurknoppen op. We zijn bijna klaar voor bezoek! Zet jij ‘m alvast in je agenda? Vanaf 1 juli is Beeckestijn namelijk open voor iedereen.
