Verduurzaming hoog in het vaandel

Noodzakelijk én uitdagend’, noemt Ann-Katrin Adolph, Hoofd Restauratie bij de Hendrick de Keyser Monumenten, de doelstelling om te verduurzamen. Ze geeft een inkijkje in de visie en werkwijze van één van de grootste monumentenbezitters van ons land met ruim 440 monumentale panden. ‘Op deze manier blijven onze panden aantrekkelijk voor verhuur voor de langere termijn, om er in te wonen, te werken of door het grote publiek te beleven als museumhuis of vakantiehuis.’

Ver-duur-zamen
In het woord ‘Ver-duur-zamen’ heeft elke lettergreep een betekenis, volgens Ann-Katrin. ‘‘Ver’, omdat verduurzaming ons erfgoed verder helpt. Het draagt bij aan beter behoud en daarmee aan instandhouding. ‘Duur’, omdat er veel geld mee gemoeid is en de maatregelen niet altijd terugverdiend kunnen worden. ‘Zamen’, omdat we dit akkoord met zijn allen afgesproken hebben en na willen streven. Bij veel maatregelen is ook de hulp van overheden en bewoners nodig om verduurzamingsstappen door te voeren. Het verduurzamen van onze monumentale panden is een extra grote uitdaging, omdat meer dan twee derde van ons bezit voor 1900 is gebouwd. In de zestiende, zeventiende en achttiende eeuw zijn huizen volgens hele andere richtlijnen gebouwd. Isolatie was destijds nauwelijks aan de orde. Juist bij deze panden zijn veel maatregelen gewenst. Kapisolatie, gevelisolatie of voorzetramen zijn vanwege een bijzonder interieur of bouwfysische reden echter moeilijk. Gelukkig valt aan elk pand toch wel iets te verbeteren. Hoe klein soms ook, alle beetjes helpen! Daarvoor geven we huurders ook tips. Belangrijk is dat alle kansen zoveel mogelijk benut worden om de CO2-uitstoot te reduceren en ons dichter bij het uiteindelijke doel te brengen.’

Prioriteit
Ann-Katrin: ‘Hendrick de Keyser is op de goede weg. Er is onlangs een ‘Initiator Duurzaamheid’ benoemd, zodat het thema en de aanpak ook echt prioriteit krijgt en in de organisatie gewaarborgd wordt. Doel is om in de komende dertig jaar de hele collectie historische en architectonische huizen en gebouwen te verduurzamen. Daarbij wordt steeds gezocht naar innovatieve technieken en oplossingen die via pilots samen met marktpartijen ontwikkeld worden. Op dit moment wordt er bijvoorbeeld gekeken naar het aansluiten van monumenten op een hoog watertemperatuurnet of het vinden van een innovatieve installatie-unit die de huidige cv-ketel kan vervangen.’

Routekaart
De Vereniging Hendrick de Keyser is een actieve deelnemer aan de sectorbrede routekaart en heeft in 2020 ook een eigen routekaart ontwikkeld. Hierin worden de verduurzamingsmogelijkheden en bijdragen per pand in beeld gebracht. Ann-Katrin: ‘Bij de verduurzamingsopgave wordt alleen naar de kansen gekeken, niet naar de belemmeringen. De kansen worden op vijf aspecten beoordeeld, zie onderstaande afbeelding. Het aantal aspecten waar een pand op scoort, bepaalt de mate waarin en het moment waarop de vereniging het kan verduurzamen.’

Kansen voor verduurzaming
1. Cultuurhistorische waarde
Wat is de cultuurhistorische waarde van zowel het pand als het interieur? Als die laag is, dan is dat een kans om eenvoudiger te kunnen verduurzamen. Dit zijn bijvoorbeeld panden zonder bijzondere historische afwerkingen, zoals wandbespanningen of lambriseringen. Als een pand een bijzondere constructie van balken, vloeren en wanden heeft, ook wel casco genoemd, of een gevel en een beschermd interieur, dan kunnen ingrepen, zoals isolatie of het wijzigen van beglazing, moeilijker of zelfs onmogelijk zijn door de hoge cultuurhistorische waarde. Bij alle panden volgt, door het unieke karakter, na het vaststellen van de uitgangspunten altijd een maatwerkaanpak.
2. Energieverbruik
Als het energieverbruik (extreem) hoog is, dan biedt dat een kans om met een ingreep veel besparing te realiseren. Het gaat hierbij ook om het historische gebruik en functie van het pand. De kelder heeft bijvoorbeeld van oudsher geen slaapfunctie. Een slaapkamer in de kelder vraagt dan ook veel aanpassing en verwarming; dat ontraden we huurders. Een maatregel om warmte vast te houden kan het inbouwen van een schuifpui zijn. Er kan ook kritisch gekeken worden of elke ruimte wel dezelfde temperatuur moet hebben.
3. Het gebouw en de omgeving
Een plat dak, de aanwezigheid van bijgebouwen of veel eigen grond bieden kansen voor eerdere verduurzaming van het pand. Dit komt bijvoorbeeld, omdat de bevestiging van zonnepanelen op het dak gemakkelijker is of, omdat er meer ruimte beschikbaar is om iets te doen.
4. Combineer met onderhoud
Gepland (groot) onderhoud is een uitgelezen kans om het pand te verduurzamen. Als een huurpand tijdelijk leeg komt te staan, biedt dit een mogelijkheid tot een ingreep, voordat het weer in gebruik genomen wordt. Zo’n ingreep kan isolatie, een waterbesparende douchekop of vervanging van enkel glas met monumentenglas zijn. Gepland (groot) onderhoud kan dan vervroegd worden.
5. Beleid en subsidies
Tot slot spelen exogene factoren een rol, zoals extern beleid. Hierbij gaat het om de beschikbaarheid van subsidies en stimuleringsmaatregelen door overheidsinstanties. Er wordt ook gekeken of aansluiting bij de Energieprestatieplannen van de provincie mogelijk is. Dit biedt ook weer kansen voor verduurzaming van de panden.

Praktijkvoorbeelden
Op dit moment zijn bij ongeveer zestig panden van de Vereniging al verduurzamingsmaatregelen getroffen. Maatregelen kunnen betrekking hebben op één ingreep, bijvoorbeeld alleen de zoldervloerisolatie of uit een integrale aanpak bestaan. Hierbij worden diverse maatregelen toegepast, waardoor na restauratie een (bijna) energieneutraal pand dat grotendeels of volledig van het gas af is, weer in gebruik genomen kan worden.

Effectmeting
Belangrijk is natuurlijk hoe een restauratie aan de doelstelling bijdraagt. Hiervoor wordt vooraf bij elk pand een 0-meting gedaan, waarbij het energieverbruik en de CO2-uitstoot gemeten worden. Na de ingreep wordt dit jaarlijks gemonitord, waardoor het effect en de besparing van de maatregelen goed zichtbaar wordt. ‘Deze lessen nemen we mee in de verduurzaming van de andere panden.’

Hoe te verduurzamen?
Verduurzaming van monumentale panden kan op vier manieren, zoals weergegeven in de Trias Energetica 2.0 (zie onderstaande afbeelding).
1. Beperking van het energieverbruik. Dit kan door het vasthouden van warmte. Ook de besparing van elektriciteit en water speelt een rol.
2. Het (her)gebruiken van energie uit reststromen. Zo kan bijvoorbeeld de warmte van het afvalwater van de douche gebruikt worden voor het verwarmen van het kraanwater of de centrale verwarming.
3. Het gebruiken van energie uit hernieuwbare en oneindige bronnen, zoals zon, lucht, wind en water. Dit kan door zonnepanelen op het dak of plaatsing of vervanging van een mechanische installatie of warmtepomp.
4. Het zo min mogelijk gebruiken van energie uit eindige bronnen en fossiele brandstoffen, zoals bijvoorbeeld hout, kolen of aardgas. Dat vraagt ook vaak om aanpassing van gedrag.

Tips om te verduurzamen
De werkwijze van de Vereniging Hendrick de Keyser kan omgezet worden in een aantal basismaatregelen, waarmee een pand snel en eenvoudig verduurzaamd kan worden met relatief veel resultaat. Vijf tips:
1. Houdt binnendeuren gesloten en sluit luiken.
2. Isoleer de warmwaterleiding met schuim[1]rubber buisisolatie.
3. Maak gebruik van isolerende raambekleding tussen de gevel en de warmtebron.
4. Gebruik radiatorfolie bij radiatoren aan de buitengevel.
5. Gebruik zelfklevende tochtstrippen om kieren in ramen en deuren te dichten.

Publicatie
Download het hele artikel, gepubliceerd in het blad Herenhuis, nummer december 2021.